ENBeograd – Da li je „slučaj“ Memoranduma o razumevanju o dogovorenim opštim principima za obnovu objekata Srpske pravoslavne crkve na Kosovu i Metohiji, potpisan između SPC i privremene Vlade Kosova, „mali incident sa ‘neposlušnim’ episkopom koji su naduvali mediji“, kako tvrde u Svetom arhijerejskom sinodu SPC ili ozbiljan presedan u praksi Crkve. Nadležni episkop raško-prizrenski Artemije (Radosavljević) smatra da se Sinod, suprotno crkvenim kanonima, umešao u nadležnosti eparhijskog arhijereja. Vladika Artemije odbija da se prihvati dokument na koji je, prema odluci Sinoda, potpis stavio patrijarh srpski Pavle, pa ga potom povukao, da bi posle vanredne sinodske sednice prošle nedelje Memorandum opet bio proglašen važećim.
KO JE STARIJI
Suština spora, barem u javnosti, usredsređena je na kanonsko pitanje ko je „stariji“, nadležni episkop ili crkvena vlada, kada je reč o obnovi manastira stradalih u prošlogodišnjem martovskom pogromu na Kosovu i Metohiji. Dobro obavešteni izvori tvrde da ne treba zanemariti ni ulogu politike, kao ni činjenicu da bi izvesni uticajni crkveni krugovi, koji se zasad mudro drže po strani, mogli da Memorandum iskoriste za „naplatu računa“ oko dubokih teoloških i drugih razlika koje postoje među srpskim arhijerejima. Čak i beogradski salonski posmatrači kosovskih zbivanja, skloni da suštinu spora oko Memoranduma vide kao pitanje (ne)saradnje sa međunarodnom zajednicom, primećuju da su u ovoj „epizodi“ uloge „čudno podeljene“.
SPC, kako stoji u članu sedam crkvenog Ustava, „upravlja se na osnovu: Svetog pisma i Svetog predanja prema učenju Pravoslavne crkve, pravila vaseljenskih sabora i od njih priznatih pravila apostolskih, pomesnih sabora i svetih otaca, odredaba pomesnih sabora i patrijaršijskih sinoda koje je usvojila SPC, propisa samog Ustava i uredbi, pravilnika, načelnih odluka nadležnih crkvenih vlasti“. Značaj pobrojanih propisa određen je navedenim redosledom.
Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije (Radović), koji je poslednjih dana u javnosti nastupao u dvojnoj ulozi: člana-zamenika u Sinodu SPC i člana Odbora Svetog arhijerejskog sabora SPC za Kosovo i Metohiju, tvrdi da odredbe Ustava SPC i Apostolskih pravila „Sinodu daju pravo da donosi odluke koje prevazilaze nadležnosti eparhijskog arhijereja, što se odnosi i na problem obnove manastira na Kosovu i Metohiji“. Prema mitropolitovim rečima, to spada u „pitanje materijalnog poslovanja koje kontrolišu više crkvene istance od eparhije i nadležnog episkopa“.
Prema Ustavu SPC, Patrijaršijski upravni odbor i Patrijršijski savet, u kojima su, između ostalih patrijarh i članovi Sinoda, u okviru mnogobrojnih ovlašćenja nadležni su i za „zaduženja i otuđenja nepokretnih crkvenih imanja, namenjenih opštim potrebama Crkve, kao i u pogledu eparhijskih, manastirskih i crkvenopštinskih imanja, ako je reč o sumi iznad one koje crkveni propisi određuju“. Pitanje je da li se obnova crkava i manastira može podvesti pod ovakvu formulaciju, iako je reč o 4,2 miliona evra koje su privremene kosovske institucije, kako se navodi u Memorandumu, obezbedile za obnovu porušenih srpskih svetinja na Kosovu i Metohiju, a za sredinu maja najavljena je i donatorska konferencija.
Vladika Artemije, pak, tvrdi da je „svaki eparhijski episkop potpuno samostalan u vršenju jerahijskog prava u svojoj eparhiji“. U SPC mnogi, koji ne žele da im se imena pojavljuju u novinama, nezvanično tvrde da je vladika Artemije u pravu i upućuju na 35, 38. i 41. apostolsko pravilo, 12. pravilo Sedmog vaseljenskog sabora i odredbe Ustava SPC koje se tiču prava i dužnosti eparhijskog arhijereja. Knjiga „Pravila Pravoslavne crkve sa tumačenjima“ episkopa dalmatinskog Nikodima (Milaša), po kojima se ravna cela SPC, ali i druge pravoslavne crkve, kao i Ustav SPC, bar laičkim čitanjem, potvrđuju stav vladike Artemija, mada je očigledno da unutar SPC postoje različita tumačnje kanona.
Ovdašnji malobrojni stručnjaci za crkveno pravo redovno odbijaju da zvanično komentarišu ovakve kanonske sporove, pogotovo u vrhu Crkve, a javnost u Srbiji gotovo da ne poznaje ustrojstvo SPC, a još manje pravila i odnose unutar nje, pa je stoga, možda, ipak, najbolje tumačenje kanona prepustiti Saboru. Iako se mitropolitu Amfilohiju u intervjuu na TV BK omaklo da „vladika Artemije, ako hoće da ostane episkop i da njegova Eparhija raško-prizrenska u sastavu Pećke patrijaršije mora da sluša Sinod“, ovakav „ton“ crkveno zakonodavstvo ne poznaje.
PRECIZAN USTAV SPC
Ustav SPC je tu precizan: „nesuglasice između arhijereja i Sinoda u prvoj i poslednjoj instanci sudi Sabor“. Sabor je jedino telo koje može da eparhijskog arhijereja „ukloni sa uprave“ i to „samo zbog kanonske osude, po dokazanoj nemoći, na osnovu opravdane molbe za penziju ili po prestanku jednog od uslova po kojima se episkopi biraju“.
Analizirajući ponašanje vrha SPC tokom raspada i ratnih sukoba na prostoru bivše SFRJ, primećuje se da je i pre ovog Memoranduma, Kosovo i Metohija imalo drugačiji tretman. Iako su administratori UN za Hrvatsku i BIH u Sinodu i kod patrijarha gotovo po pravilu primani sa nadležnim arhijerejima ili predsednicima episkopskih saveta za ove bivše jugoslovenske republike, sa šefovima UNMIK u Patrijaršiji se razgovaralo najčešće bez prisutva i znanja vladike Artemije. I pre Memoranduma Sinod je samostalno, bez predstavnika Eparhije sa nadležnim službama razgovarao o sudbini spomenika kulture na Kosovu i Metohiji, zbrinjavanju prognanih lica na teritoriji ostatka Srbije i drugim temama.
Kada je nekoliko godina pre NATO bombardovanja i uvođenja protektorata na Kosovu i Metohiji vladika Artemije započeo diplomatsku misiju po svetu tražeći mirno rešenje kosovskog problema, pojedina njegova sabraća nisu imala mnogo razumevanja za takvu vrstu njegovog angažovanja. Pogotovo ne za susrete sa „omraženom Medlin Olbrajt“. Još manje im se dopadala vladičina javna kritika Miloševićevog režima, pružanje ruke saradnje međunarodnoj zajednici po dolasku misije UN na Kosovo i osnivanje Srpskog nacionalnog veća Kosova i Metohije, čemu su, tvrde patrijaršijski izvori, posvećivane čitave sinodske sednice. Smatralo se da se vladika Artemije „bavi politikom“, što je, prema mišljenju pojedinih vladika, za crkvenog velikodostojnika nedopustivo, ali su, izbegavali da o tome govore javno.
GREŠNI MEDIJI
Izuzetak je samo jedna izjava mitropolita Amfilohija. Reč je o odluci vladike Artemija da, uprkos strašnom egzodusu Srba posle dolaska KFOR na Kosovo i Metohiju, razgovara sa albanskim i međunarodnim predstavnicima, ne bi li se sukobi smirili, za koju je mitropolit rekao da to „nije pravi put za kosovske Srbe“. Kasnije je tvrdio da su „mediji pogrešno preneli njegove reči“. Posle šestogodišnjeg iskustva, u kome je 17. mart 2004. svakako bio presudan, vladika Artemije smatra da Srbi nemaju šta da traže u kosovskim institucijama, dok mitropolit Amfilohije brani Memorandum potpisan sa Vladom Kosova.
Krajem prošle godine došlo je do neslaganja Sinoda sa odlukom vladike Artemija zbog tužbe koju je Eparhija raško-prizrenska podigla pred Evropskim sudom za ljudska prava u Strazburu protiv četiri evropske članice NATO zbog rušenja srpskih svetinja na Kosovu i Metohiji. Iako je državni vrh zvanično ćutao, nezvanično se na sve strane pričalo da „nije pravi diplomatski trenutak za takve poteze“. Prepušteno je da se stvar uredi unutar Crkve. Sinod je najpre preporučio, pa odlučio da se tužba povlači, ali je vladika Artemije ostao pri svome, čime je javno otvoreno kanonsko pitanje čija je reč poslednja.
Početkom godine Vlada Srbije konačno je formirala Fond i Savet za Kosovo i Metohiju. Vladika Artemije dobio je mesto člana Upravnog odbora Fonda i zaduženje da vodi njegovu kancelariju u Gračanici. U Savet, koji treba da se bavi državnom strategijom, kao jedan od 27. njegovih članova ušao je episkop sa liste Dobrice Ćosića najsposobnijih“ u SPC“. Za poslove oko Saveta, tvrde izvori Danasa u Vladi Srbije, bio je zadužen Slobodan Samardžić, savetnik premijera Koštunice, ma kako to izgedalo.
Sporovi u Crkvi produbili su se odlukom Kosovskog odbora i Sinoda, da uprkos tome što je vladika Artemije povukao potpis sa Memoranduma potpisanog u junu 2004. o obnovi srpskih svetinja, koji je važio samo za leto i jesen prošle godine, oni preuzmu saradnju sa UNMIK. Mitropolit Amfilohije, naravno, nije jedini zagovornik ovog dokumenta.
Zvanično to je odluka Sinoda i Kosovskog odbora, mada pojedini njegovi članovi, ne računajući vladiku Artemija koji je bio protiv, nezvanično tvrde da o Memorandumu nisu ni pitani. Pošto mitropolit Amfilohije spada u malobrojne sprske arhijereje koji poznaju kosovske prilike, iza njegovog autoriteta kojim je proteklih dana u medijima branio Memorandum, sakrili su mnogi novoprvoborci za saradnju sa svetom, koji su Kosovo i Metohiju u proteklih šest godina videli jednom ili nijednom.
Da li je patrijarhov potpis na Memorandumu prvo zvanično priznavanje kosovskih institucija iz Beograda, čiji politički vrh mesecima unazad poslanicima Srpske liste za Kosovo i Metohiju ne daje „zeleno svetlo“ da u iste uđu, a srpskog ministra za povratak u Vladi Kosova zvanično ignoriše? Zašto je Crkva prva „probila led“ u Prištini, kada je i sama pozivala kosovske Srbe da ne učestvuju na poslednjim kosovskim parlamentarnim izborima, tvdeći da je to pitanje srpskog opstanka u Pokrajini? Zna li Crkva nešto što građani još ne znaju o realnim dometima državne politike ili je Memorandum naprosto „proba“ u kojoj je država vešto isturila Crkvu, pripremajući svoj „novi okvir usaglašenih aktivnosti i stavova“? Zvaničnici u Crnoj Gori već su najavili da ova članica državne zajednice „nema ništa sa Kosovom i da u pregovorima neće učestvovati“.
Iako SPC negira da potpisivanje Memoranduma ima veze sa odlaskom sinodske delegacije u SAD (dan posle patrijarhovog potpisa), a američka strana odbija da komentariše ovakve tvrdnje, ovaj dokument se, ipak, pokazao kao neka vrsta „propusnice“ za ulazak delegacije SPC u vrh UN i američke administracije. Doduše, u vreme pisanja ovog teksta, termim za prijem kod Džorža Buša, predsednika SAD, još nije bio preciziran.
Ako i ne stignu do Buša, za utehu je da su ostali prijemi bili na prilično visokom nivou i da se bar episkop bački Irinej (Bulović) pre neki dan u Novom Sadu sreo sa Majklom Poltom, izbirljivim ambasadorm SAD u SCG koji je odbio da vidi novosadskog gradonačelnika Maju Gojković, zato što njena stranka odbija saradnju sa Haškim sudom. Polt i episkop bački, koji inače ima dobre odnose sa novosadskom upravom, a i član je Državnog saveta za Kosovo i Metohiju, razgovaraili su, između ostalog, i o „potrebi i perspektivama obnove srpskih svetinja u Pokrajini“.
KO ĆE VIDETI BUŠA
Sinodska delegacija posetom SAD, uprkos potresima u kući, želi da, kako ističu njeni članovi, pokaže „spremost SPC da sarađuje sa UN i međunarodnim institucijama, kako neće da dozvoli da se politizuju muke Crkve i naroda na Kosovu i Metohiji, koji su rešeni da tamo ostanu, ma kakvo bilo političko rešenje koje će se usvojiti“. Njena misija u mnogome podseća na ranije napore vladike Artemija, koji je zbog povlačenja potpisa sa letošnjeg Memoranduma i tužbe protiv članica NATO sada našao u nemilosti većeg dela međunarodne zajednice.
U celoj priči o Memorandumom izgleda da u SPC niko nije razmišljao o vernicima. Naslovne strane dnevnih novina i razmena izjavama preko medija poslednjih dana srušili su iluziju velikog dela sveštenstva i naroda u Srbiji o „jedinstvu tri ‘A“‘ iz duhovne škole oca Justina (Popovića) – vladike Artemija, Amfilohija i Atanasija, iako mitropolit Amfilohije tvrdi da su „novinari stvorili tu lažnu sliku o justinovcima“. Politički lideri kosovskih Srba, stali su iza vladike Artemija, pozivajući patrijarha Pavla i Sinod da povuku potpis sa Memoranduma. Sam narod, oguglao na razne nesloge, manipulacije i meteže među političarima, sada se našao usred nesloge i u Crkvi, koja bi mogla do načne i dosasd neprikosnoven autoritet samog patrijarha Pavla i njegovog više od tri decenije dugog pastirskog staža na Kosovu i Metohiji.
– Nema haosa u SPC. To ste izmisli vi novinari. Sve ovo što se događa govori da je Crkva živi organizam – kategoričan je mitropolit Amfilohije.
